Zoṭawng Hi!

By Rochharzela

Pathianin Zofate pual liau liau atan min pek, Zoṭawng danglamna leh hlutna hre phak lo apiangte'n Zoṭawng hi an nuihsawh thin niin a lang. He ṭawng mawi tak mai Pathianin min pe hi Zofaten Pathian aṭanga malsawmna kan dawn zingah chuan a ropui ber hial awm e.

Zofate tan liau liau a ni

Zotawng hi Zofate tan lo chuan hriat fiah leh thiam sen rual a ni lo ang. A bik takin Vai-ho hian an lam dik hlei thei lo. Jawahar Novadaya Vidhyalaya (JNV)-a kan zirtirtu pakhat Dheka (Vai) chu Zoṭawng awmze hria, mahse hmang chhuak thiam lo a ni a. 'P' leh 'H' inkawp- Vaphai, Champhai, etc., chu Vafai, Chamfai tiin a lam zel a. 'Buhfai', 'Faina' leh 'F' awmna thumal dangte pawh a lam dik thei lo. 'Buhphai', 'Phaina' tiin a lam leh hlauh thung ṭhin. Zo hnahthlak zingah chuan Paite ṭawng hmangho (naupan lai aṭanga ṭawng dang hmang lova, Paite ṭawng hmang ngar ngar) hian 'R' an lam dik hlei thei lo a, anni tih loh chuan Zo hnahthlak dang zawng zawngin he Zoṭawng hi an lam dik thei vek niin a hriat. Mizo tlangval India rama football khel thiam hmingthang S. Malsawmtluanga hming pawh Vaiho chuan an lam dik thei lo. Chuvang chuan, Zoṭawng hi Pathianin kan tan liau liaua a siam a nih a rinawm.

A danglamna

Zotawng hi thumal (word) mal din (monosyllabic) a ni a. Thu lam rik hran zelah hian thu awmze nei a awm vek ti ila kan sawi sual tam lo vang. Kan thumalte hi thu awmze nei pahnih emaw, a aia tam emawin a siam a ni deuh vek. Thu chuangtlai, awmze nei lo a tel ve ngai meuh lo.

Entir nan-

• Dithlifarfem= Di+thli+far+fem (Hengte hian awmze hran thliah a nei vek)

Sapṭawngah chuan NEWS (chanchinthar) te hi then hran theih a ni lo. (New+s) tiin then ve ngawt dawn ila, 'new' tih chu 'thar' tihna a ni a, 's' mal hian awmzia a nei ve tawh lo. Zoṭawngah hian awmze nei lo thumal a awm leh awm loh ka ngaihtuah vak a. 'Thlikthli-ekbawm' tiha 'thlik' lai hian min tibuai ta deuh a. Mahse ka buai rei lo. Lalruanga leh Keichala thawnthuah khan, "Ṭhian tha chu ni lo la, saphu 'thlik'," tih kha kan hmu a. Tunlaiah chuan 'thlik' kan hmang tawh lo niin a lang. Hmanlai kan pi leh pute chuan awmze neiin an lo hmang ngei ang tih a rin theih. Thu sawi uarna/sawi fiahnaah pawh (thil rik dan sawinaah) 'thlik thlawk' tih kan hmang ṭhin tho.

Lianthuama hlaah chuan,

"Zarkawt pheiah sawn,

'Thlik thlawk, thlik thlawk'

Hausiampa khawlin a ti e,"

tih kan hmu a. Chuti a nih chuan 'thlik' tih chu kan ṭawngah a lo awm ngei mai. Thumal, mal din hran hran inzawmin thumal pakhata siam tihna a nih chu. Awmze ngai leh kawh thuhmun chi kan nei a. Entirnan-

•  Nau+pang =Naupang ('nau' tih awmzia kan hria a, 'pang' tih ringawt pawh hian naupang sawi nan a hman theih tho. 'A pui a pang, a lian a te' tih ṭawng kauchheh kan nei tlat.)
• Pui+tling = Puitling ( pui=thil ropui, tling=tlak, hmantlak.) Kawng engkima chhawrtlak tawh, upa tawh sawina a ni.

Chutih rual chuan, thumal hrang hrang, awmze hran hran nei kan zawm ṭhenkhatte erawh chu a kawh leh awmzia a dang daih thung. Entirnan-

• Chawhtawlh = Chawh+tawlh

A chunga entirnaah khian 'Chawh' tih awmzia leh 'tawlh' tih awmze bo vekin thumal thar hlak a lo piang tih kan hre thei ang.

A fiah

Khawvel ṭawng hrang hrang zingah hian Zoṭawng tluka thusawi chian/fiah theihna ṭawng hi a awm a rinawm loh. Fiamthua an sawi ṭhin chu, Vaiho hian kut zaizir leh hmelhmai inhmu lo chuan thu an sawi fiah thei lo an ti ṭhin. Telephone-a an inbiak pawhin an thu sawi tihfiahna turin ban an vai vak ṭhin. Zoṭawng hmangtute chuan hmel inhmu miah lo pawhin kan sawi duh chu fiah takin kan sawi thei. Entirnan,

•  Zodinliana a mu zun mai
• Pu Lalpara a tawng chuar chuar.

A chunga entirna pahnih aṭang khian Zodinliana leh Pu Lalpara la hmu lo tan pawh an awm dan a hriat nghal theih mai. Kan Adverb (thu sawi tichiangtu) heng- zil zel, riu riau, zit zet, rup rup, rep rep, luau, liai, hlar, hlur, etc., te hi kan ṭawng tifiaha tiropuitute an ni.

A mak!

Zoṭawng danglamna kawng dang chu 'a mak' ti ila, mak kan ti viau maithei.

Damlo, tho kang peih tawh lo, mu reng pawh, 'I mu thei em?' tiin kan han zawt a. Kan zawh lai pawha mu reng si kha! 'I tho thei em?' tih zawk awm tak! Nula leh tlangval senior deuh tak; leng chhuak ngai lo pawh 'nula/tlangval leng rei' an ni tho tho nia! Ruai ṭheh nikhuaah, "A thauin min ngei..." kan han ti ngawt a. Han ngaihtuah chiang deuh teh. Vawk sa thau khan a ngei lo che. I ngei zawk a ni lawm ni? Zoṭawng hi!

Ar-in arhrik an nei a, ui-in uihli an nei a. Saphi nei hauh si lovin 'saphihrik' kan nei leh lawi a. Tuhrik te hlei hlei. Ṭhu chungin kan 'muthlu' a, Zun leh ek chungchangah phei chuan dawt kan sawi hnem viau. Kan mawng aṭanga a chhuah hma hauhin, 'Ka ek a chhuak, Ka zun a chhuak' kan ti a. 'Ka zun a chhuak teuh' 'Ka ek a chhuak ṭep' tia sawi ṭhin zawk awm tak! Zoṭawng hi!

Ṭawng thluk nei a ni (Tonal language)

Zoṭawng danglamna pakhat chu thluk a nei tlat hi a ni awm e. Thluk a neih miau avangin ziaka inang reng kha; kan thluk dan azirin awmze hran a nei thei daih.

• Ka ka ka ang.
• Nu pakhat thinrim a ang nasa mai.
• Rinpuia leh Tea an inang.
• Naktukah Aizawlah ka kal ang.

Private High School-a ka thawh laiin ṭum khat chu kan Mathematics zirtirtu hian Mizo period-ah min luh chhawk a. Ṭawng Upa a lo va zirpui a. 'Chhura thawnthu sawi ang' tih chu a va chhiar fuh hleithei lo va. A tawpa 'ang' tih tak hian a tibuai a ni awm e. "I kal ang u" tiha 'ang' tih kan lam ang hian a han chhiar a. Naupangho chuan Chhura thawnthu ngaihthlak tumin an beng an lo chhi hman hial mahna! Sapṭawng chu a thlukin awmzia a neih loh avangin engtiang pawhin lam ri mah ila, a kawh a ngai reng.

Kan thumal ṭhenkhat hi sentence siam nana kan hman kawp chuan rang taka lam theih loh a awm nual. A hnuaia thu hi rang takin han chhiar teh.

• Thli chhe chhem thluk nge thli tha chhem thluk?

A nghet

Zoṭawnga vowel-te hi a rik dan ngai vekin khawi hmunah pawh a ri vek. A thumal azira ri danglam a awm lo. Kan vowel- a, aw, i, o, u te hi kan ṭawng lam tikimtu a an ni a. English-ah chuan an vowel-te hian rik dan hrang hrang a nei ṭhin. 'O' hi English-ah chuan a changin 'Aw'-in a ri a, a chang chuan 'u' angin a ri bawk. Entirnan-

• Zoo (sahuan), Biology

'Zoo' tihah hian 'o' chu 'u' angin a ri a. Biology tihah hian 'aw' angin a ri thung. Zoṭawngah chuan 'AW' chu 'aw' bakin a ri thei lo. Hei hian kan ṭawng nghehzia a tar lang chiang viau awm e.

Zoṭawng hi tu nge humhalh ang?

Keini lo chu humhalh tur mi dang an awm lo. Zoṭawng hi changkansan chi a ni lo va. Pathianin Khawvela mihring hei zat a dah zingah hian Zofate chiah Zoṭawng hmang tur kan awm a. Hnam dang ṭawngin min run engang mahsela Zoṭawng hi uar zel ang u. Mahni pianpui ṭawng aia hnam dang tawng ngaisangtu chuan a ram leh hnam a hmusit a ni. Mi fing leh changkang apiangin mahni hnam ṭawng an ngaisang ṭhin. Hla phuah thiam Rokunga'n,

"Hnamdangte hmusit mai lovin,

Ṭhianah I siam ang u,"

a lo tih tawh ang deuhin, hnamdang ṭawng hmusit leh hnualsuat em em chuang lovin, Zoṭawng hi ngaihlu ber ang u. Zofate tan chuan Zoṭawng tluka mawi leh hlu hi a awm lo. Inlakchangkan tum vang ngawta English thumal hmang kur zut ṭhinte hi hmusit ngam ang u. "Good Morning" tia chibai inbuk aiin, "Tuk chhuah/Tuk chhuak nuam le" han tih hi a mawi lohna zawk a awm lo ni mai lovin; a mawi hlei hle zawk a ni. "Good night" tih aiin "Muttui, mangṭha" kan intih hian zan kan hman nawm hmel zawk lo maw?