Mizo Identity - Hla Aṭanga Kan Hmuh Dan

11/02/2020

By F. Lalzuithanga

'I Hming Eng Nge Ni?':

"Mizo kan ni lawm ilangin;

Kan hnam ṭhatna zawng zelin;

Thil ṭhain kan ram timawiin,

Mizo lawm teh u"

Jabok lui kaia Jakoban mi a buan khan, Jakoba malpui ruh tihpelhsawlhsak a ni a. Nimahsela Jakoba erawh chuan a thlah duh chuang lo. "Mal mi sawm hma loh chuan ka thlah lo vang che," a tih tlat avangin ani chuan, 'I hming eng nge ni?' a ti a. 'Jakoba' a tih khan, "I hming chu Jakoba an ti tawh lo ang che a. Israela an ti tawh ang" tiin hming thar, hnam thar nihna kengtu pekin a awm ta tih kan hria (Gen. 32:24-28).

Mihring chanchin zirmi K.N. Sahya-an, "Tribal tam tak chuan hming pahnih an nei hlawm a, pakhat chu an vela mitena an kohna a ni a, a lar zawk nghe nghe ṭhin a, a dang pakhat erawh chu anmahni ngei an inkohna hming hi a ni," (Zopui 25) tia a lo sawi chu ṭawmpuiin, Khup Za Go chuan, 'Zoho' phei chuan mi dangin min kohna hming tlanglawn pathum kan neih thu a sawi a. Chungte chu - Bengali leh Assamse ten min koh leh sawina hming, Saphote pawhin an hman chhunzawm tak KUKI (Manipur, Cachar phai leh tlangram, Nangland leh Tripura-a Zofa chengte sawina) tih te, Burma rama Zofa chengte Kawlhoin an kohna hming CHIN tih te, Saphoin Mizorama cheng Lusei hnamte an kohna LUSHAI tihte hi a ni.

L. Keivom pawhin a chunga Khup Za Go sawi tho hi rawn sawi vein, Zo hnahthlakte hian inkohna hming tlanglawn pali kan hman thu a sawi a. Pakhatna chu thlang tla hmasaho kohna, Thado-hoin tun thlenga hminga an la chhawm tak zel Kuki te, pahnihna leh pathumna chu, thlang tla hnuhnungho kohna Lusei tih leh a hnua Mizo tia thlak tak hi a ni a. Palina chu kawl rama Chin Hills leha chhehvela Zo fa chambangte Kawlhovin an kohna Chin tih chu a ni.

Heng hnamdangte min kohna leh sawina hming pathum-Kuki, Chin leh Lushai tihte hi kan hming leh inkoh dan ni chiah lo mah se, tunah erawh Kuki tih leh Chin tih chu kan hming atan pawmin kan hmang ve tawh a. Lushai tih leh Lusei tih erawh MZO tia thlakin Zofa zawng zawng, Zo hnahthlak leh 'hnamin hnah a thlak lo' tia ṭang deuh thleng pawh huapzo vekin Mizo tih chu kan hming thar, mi min kohna leh keimahni pawh kan insawi dan, kan nihna thar, kan Identity atan lungsi takin kan pawm ta niin a lang.

"Kan tlang a thawveng e

Kan lui kawr a mawi e;

Kan tlangval an thiam vei nen,

Kan nula hmel a ṭha,

Thil bawlhhlawh chawimawi kan duh lo

Hemi hian hrehawm a um bo,

Mizo lawm teh u."

A nih leh MIZO chu engtia invuah mai nge kan lo nih? Kan tih chuan, Zosaptharan kum 1903-a "Mizo lawm teh u" tih hla a lo phuah aṭang khan a ni ngei ang. Chumi hma fe chuan MIZO tih chu kan hlaah a lo tel ve ngei tawh mai tak a. Saikuti zaiah chuan "In zuah sual e chhuahtlang thing lenbuang/Par a chhuang e Mizo lu ngenin" tiin a lo sawi a. Saikuta hlaa 'Mizo' tih kha chu MIZO kan intih chhan a ni ber chuan a lang lo. Tin, ngaihruatna leh chhuidawnna dang, keimahni insawi dan ve reng ZOMI tih chu hlathua 'MIZO' tia kan hman, hlathu thu tluang anga kan hman chhoh zel pawh ni berin a lang lo! Jabok lui kaia 'mi pakhat'-in Jakoba a buan a, mal a sawm a, hming thar a pe ta ang deuh khan, tuna kan chenna 'Lalpa zawn chhuah ram' ang hiala kan sawi Zoram tlang kan lo chuan chhuah hnu a, Chanchin Ṭha hmanga min rawn zawng chhuaktu Zosapthara kaltlanga Zofa zawng zawngte khaikhawmtu atana 'Chunglam malsawm hming' MIZO tih pek leh hmang kan ni berin a lang!

B. Lalthangliana chuan, "Zosapthara hi 'Mizo' tih hming phuahtu chu a ni hauh lo a; mahse, hnam pum huap hminga titlanglawntu, hmang lartu leh Zofate thinlunga tuhtu a ni a. Mizo hnahthlak zawng zawng huapa hnam hminga tilartu leh Zofate thluaka thuntu leh ṭhanlentirtu zawng a ni ngei mai," (Zosapthara 115) tiin a lo sawi a.

C. Vanlallawma pawhin, "Ngun taka kan thlir chuan, nau vei hun a liam a, Chanchin Ṭha chhul keuvin hnam thar a piang tih kan hmu a ni. Chu hnam thar thar duhawm tak lo piang hmingah chuan Zosapthara khan tun hma lama an lo 'arpa lungmawi' kawl ve mai mai Mizo tih hi a sa nghet ta," (Laisuih, 4) a ni a ti bawk.

Kan nihna 'Identity' hmasa ber- HMING atana 'Mizo' tih kan pawm theih nana a kila lung pawimawh hmasa ber zinga mi chu Zosapthara hla hi a lo ni chiah mai. A hnu feah he Zosapthara thukhawchang hi lawm takin kan pawm tih lantir nan Rokunga chuan, kan Identity- hming thar Mizo tih chu chhuang takin "Mizo kan nih kan lawm e" tiin Mizo hnam aiawhin a rawn auchhuak ta hial a nih kha!

"Mizo kan nih kan lawm e,

Kan tlang a thiang bawk si;

Kan rilru pawh a sang e

Kan hming a thang bawk si.

-------

Mizo kan ni kan hmel a ha

Kan tum a sang bawk si"

Mizo Chu Tute Nge?

L. Keivom chuan, "Premordialist-ho ngaihdan hi ṭawmpuiin, Mizo nihna chuan Mizo kan nih hma daiha kan dinhmun leh Mizo la inti duh lo emaw leh intih nachang la hre lote pawh, Zo hnahthlak zinga mi an nih phawt chuan, a huap vek turah kan pawm chuan, Zofate aiawhtu hming atan 'Mizo' hman chu thil iaiawm a ni lo vang," (Zopui 6) a lo ti a. Ni e, Mizo tih hi a iaiawm chang ni lovin a fuh a, a lawmawm em em zawk a ni.

'MIZO' tih hian Lusei ṭawng hmangho chiah a huam lo va, Zo hnahthlak chi peng hrang hrang 47 'R Group' leh 'G Group' zawng zawng leh 'Y' group thleng pawh a huap vek tih hria ila.

Mizo ṭawng tih kan pawh hian a ṭawngpui ber Lusei ṭawng chauh ni lovin chi peng hrang hrang Lai/Pawi, Hmar, Paite, Falam, Hakha, Tiddim, Ralte, Bawm, etc ṭawng a huam vek a, Mizo hnam bik a awm hran lo ang bawkin Mizo ṭawng bik pawh a awm tawh lova, a ziding leh bulṭhuta hman a awm tih mai chauh a ni. Chuvangin, Lusei ṭawng bulṭhuta hmangin Mizo ṭawng chu a piang tawh a, puitlin lam panin a ṭhang lian mek zawk a ni. Zo hnam chi peng ṭawng hrang hrang hrang kan sengluh tam poh leh Mizo ṭawng chu a hausa tuh tulh tihna a ni a; chi peng ṭawng hrang hrangte hi Mizo ṭawng bupuiah hian kan luankhawm tam zawh poh leh Mizo Ṭawng Khawvel a zauin a ropui deuh deuh dawn tihna a ni.

Chutih rual vek chuan, Mizo ṭawng hmang chin chauh Mizo hnama ngai a, Mizo ṭawng chauh hi emaw Mizona kan tih tlat chuan Mizo hnam leh Mizo ṭawng hi a lian thei dawn lo va, len a hnekin a pawhtu tur peng kan dangchat zel tihna a ni ang. Chutiang bawkin Baibulin, "A upa zawkina naupang zawk rawng a bawl ang," a lo tih mek lai a, upa zawk nih vanga a naupang zawk MIZO leh MZO ṬAWNG dova, era, itsitna leh thikna rilru pu chunga upatna chhuanga naupang zawk laka engkima chungnung kan tum tlat chuan, keimahni leh keimahni kan inteite tihna a ni a, chhungkua emaw ram leh hnam pawh mahni leh mahni indo an ding chhuak lo angin, Hnama min dina min siamtu Pathian duhdan a nih pawh a rinawm chiah bik lo ve.

Chutichuan, Mizo chu tu dang ni lovin, ṭobul thuhmun nei, chanchin hlui inṭawm, pianhmang, ṭawng, culture leh thu leh hla inang nei Zofate Mizote chu kan lo ni. Chi hrang hrang, ṭawng hrang hrang hmang, tlang hrang hranga cheng ni mah ila, kan ṭawng hman hrang hrangte hi MIZO ṬAWNG KHAWVEL chhunga cheng vek a ni a, Mizote ṭawng a ni vek!

"Mi Ramahte chuan Lalpa Hla Engtin Nge Kan Sak Theih ang?":

Vanlalpeka chuan, Erick H. Erickson-an 'Identity' chungchang a chhuinaah mumal taka a inrem chhoh dan kawng thumin a duan thu a sawi a:

Pakhatna, a tahtawl te tea mi dangte aṭanga inlak hran aṭangin bul ṭan a ni a, mi dangte aṭanga an danglamna lai chhuiin, anmahni hnam bil ropuina leh hlutna tarlangin bul an ṭan ṭhin.

Pahnihna, vawi tam tak ngunthluk takin an inngaihtuah a, an thlir let a, an thlir nawn hmasa phawt ṭhin.

Pathumna, hnam nihna chu a tahtawla insiam a nih avangin vawi tam tak a che ve reng a, tihdanglam a, siamṭhat theih renga a ni. (Dai Kawngkhar 106)

'Identity Crisis'- 'Mizo chu tute nge?' tih zawhna chu chhanin a awm tawh a. Hming thar neitu hnam thar- Mizote chuan Ṭawng thar-Mizo ṭawng an nei ta bawk a.

Chu Identity 'thar' neitute chuan, chenna tur ram chungchanga buaina (territorial crisis) a hmachhawn ta a ni. A chhan chu hnam thar a pian avangin hnama chianna neitute chuan an hnam bil ropuina chu khawvel hriata puanzar a, an nihna dik tak an lan chhuahtir theih nan 'ram leh hnam humhalh duhna' 'hnam thinlung (nationalism) an put lian telh telh tak vang a ni.

Hnam thinlung leh hnam rilru (nationalism) kan put ṭanna chu kan nihna (identity)-a kan chian tak vang a ni ber a. 'Tu nge kan nih?' tih chiang taka kan inhriatchian hnuah hnam thinung (nationalism) chu amahin a lo piang ve nghal mai ṭhin a ni. Mahni nihna inhre chiang hmasa lo chuan ram leh hnam thinlung hi a put ngawt theih loh. Chuvangin, Hnam Thinlung (Nationalism) kan tih hi mahni nihnaa chianna (identity) hian a hmakhalh hmasa zel ṭhin a lo ni.

Benedict Anderson chuan, "Ram leh hnam piang chhuak tur chuan chhungril lamah emaw suangtuahnaah emaw a awm hmasak phawt a ngai," (Hnahthel 157) tiin Hnam Thinlung chu mipuiten an pawm a, an tuipui phawt a ngaih thu leh "Ziaka thu awm (print language)" hi Hnam thinlung kan neih ṭanna leh hmuchhuaktu a nih thu a lehkhabu lar tak Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (1983)-ah khan a lo ziak a.

Premordialists-te ngaihdan 'hmanlai aṭanga hnam phuarkhawmtu (primordial bonds) heng- history thuhmun, ṭawng thuhmun, nun zeizia (culture) thuhmun , sakhaw thuhmun, chi khat (racial) nihnate' ngaipawimawha uartute ngaihdan kha Mizo Identity lo pian chhuahna ṭobul leh tehfung pawimawh tak a ni tih kan hre tawh a.

"Pawl dang, Instrumentalist-ho thukhawchang"-ah thung chuan "hnam nihna leh ṭanna mite rilrua tuh chu hnam veitu pawl (nationalist-ho) leh mi thiam (elite)-ho niin an ngai...an hmanraw (instrument) chhuan ber chu mi thiamho leh hnam veitute an ni. Mizo aidentiti din chhuahnaah pawh an pawimawh ber fo ang" (Zopui 15-16) tia L.Keivomin a lo sawi ang hian, kum zabi 19-na chhova ram leh hnam 'thar' lo piang chhuak tam tak France, Italy, German kan tihte khan Hnam Thinlung an put theih chhan kha ziakmite leh mi thiamte thuziak aṭangin a ni. Chu chu Anderson-an 'print language' pawimawhna a lo sawi nemnghettu a ni.

"Europe ram hrang hrang ten hnam bil rilru an put ṭanna anga sawi lar ber chu French Revolution (1789) kha niin zabi 19-na laihawlah chu chuan par a chhuang a...Finna kawngah mi rilru a lo eng a, Jean Jacques Rousseau-a thuziak aṭanga thuthlung lain a chipui ten 'French hnam' an han invuah hmasa a... Italy an khawih harh a, German an chawktho a, ram ṭhenawmho nen indona suarchhiaah an lut a, Europe ram insingsakna ropui kha an nghawr chhuak ta a ni...Kum zabi 19-na chu hnam indin tharna hunpui a nit a ngawt a. Fing thiam leh inti remhre takin ram tin maiin hnam chhinchhiahna puanzar an siam chhuak a, hnam hla an phuah thar sung sung a," (Hnahthel,198-199). Chung boruak fawn vel chuan Mizote khawvel pawh rawn thlengin min chhem harh ve ta ni.

Kum 1908-1911 chho khan Shillong lama lehkha zir Thanga chuan hla pahnih "Zo Hnam Hla: Mizoram, Mizoram, ka thahlel che" tih leh "Mizo fate u finna zawng ula" tih a rawn phuah chhuak leh hlawl mai a. Heng hla pawimawhna em em chu official taka 'Mizoram' tih pian hma daiha 'MIZORAM' tih a hlaa a lo hmang hi a ni. Nihna (Identity) 'MIZO' kan nei tawh hnuah, Israel fate anga 'Mi ramahte Lalpa hla engtin nge kan sak theih ang?' tia kan ṭingṭang banga kan ekcheh ṭhut reng loh nan, chu hnam thar 'Mizote' chuan chenna bial, thisen leh tui tam tak seng pawha kan humhalh tur, 'Ka ram' tih tur 'MIZORAM' kan neih belh leh ta a ni.

"Mizo ram Mizo ram ka thlahlel hle che,

Kan pi kan pu ram nuam ka ti ber mai che;

Kan pi kan pu chu awm tawh mah suh shelang

An hriatrengna a dai lo vang"

Thanga hnung zui hian Kaphleia pawhin Zoram pawn Calcutta-a lehkha a zir lai kum 1937 khan "Zoram Nuam" tih hla a phuah a. He hla hian Mizo Identity thara lungawina chi a pai tel a ni:

"Aw Zoram, ka thinlungin ka hmangaih che,

Ka theihna leh finna i tan ka pe;

I retheih, chhuk chho har miten sel mah se,

Kei ka chan Zoram ka ngai bang thei lo."

He hla mai hi duhtawk lovin kum 1939 khan "Zoram Ka Ram" tih hla ropui tak mai chu a phuah chhuak leh bawk a. He hla hian 'Mizo hnam' nihna thar pakhat- Kristianna a rawn funtel ta thung a. 'Mizo Kristian' te innghahna chu an rin 'Pathian' a nihzia thu chiang takin kan hmu"

"Zoram ka ram

Lu chhum ban chum huama

Kan pi pute sah zau

-------

Aw, chung Pathian,

Hnam tin khawngaihtu hin,

I fate bawk kan ni;

Mi hnuaia kan kun bik phal suh la,

Hnehchhiah leh bumna min dopui la...

-------

Kan rilru leh kan chakna te,

Pathian leh kan ram tan ni se."

Lalzuithanga hian hla pakhat "Zo Hnam Hla (Ṭawngṭaina)" tih hlaah pawh hian, kan identity humhim tura Pathian hnena dilna, 'Mizo Kristian' kan nihna tarlang thei hla ṭha tak a lo phuah chhuak ve bawk:

"Aw chung Pathian, kan Zo Ram leh Hnam hi,

Mawiin sakhming lo thang se kan ti;

I van malsawm hmangaih daifîm,

Kan chungah lo tla se.

Kan nun kan phal kan Zoram tihmawi nân,

hang leh thar fa suihlung rual za hian,

Kan zawh lamtluangah hma hruai la,

Kan tha tichak ang che."

(Zo Hnam Hla)

MIZONA-Mizo Identity:

"Identity hi zawn chawp thil a ni lo, neih sa hman mai hi ni ta te chuan ka hre ta," tia Lalrinmawii Tochhawngin a lo sawi ang deuhvin, kan nihna (Mizo identity) tak tak chu keimahnia awm sa reng, Mizona Thinlung hi a lo ni ber mai awm e.

Chuvangin, Mizo Identity hi "MIZONA" tih hian hrilhfiah tawh mai ila; chu MIZONA erawh chu ṭawngah te, inchei danah te, kan ei leh inah te, kan chenna leh khawsakna hmunahte awm lovin THINLUNGAH a awm zawk a ni tih hi pawm thiam ila ka duh ber chu a ni.

Mizo ṭawng kan tih 'bik' thiam lo pawh a Mizo viau theih a; tin; 'Mizo ṭawng' tih hian Zohnahthlak ṭawng hrang hrang hi a huam vek a ni tih pawh pawm thiam bawk ila. CHutiang bawkin Mizorama chengte chauh hi Mizo an ni bik lo va; India, Myanmar, Bangladesh leh khawvel hmun dang danga chengte Mizo hian a huap vek tih hre bawk ila.

Kan hnam incheina leh thawmhnaw, hnam ziarang pholang thei inbel rikngawt hi Mizona ber pawh a ni chuang lo va; kan identity pho chhuah nana hnamdang zinga kan inbel leh kan hunpui engemawa kan ha chhuak ṭhinte erawh a sualna a awm chuang lo va. Kan ei leh in duhzawng te pawh hi kan chenna hmun a zirin a Mizo ngawt thei tawh chuang lo va; saum leh chingal nena bai leh tlak ringawt hi Mizona lantirtu Mizo chawhmeh tihna a ni chuang lo.

Vawiinah chuan Zofate hi Khawmualpui hrang hrangah chengin, khawvel hmun hrang hrangah kan lo inzarpharh ve ta a. Khawi hmunah pawh awmin cheng mah ila, Mizo ṭawng thiam lo leh theihnghilh khawp pawhin hnamdang zingah leh ram dangah awm mah ila, MIZONA THINLUNG kan put tlat phawt chuan chu chu Mizo Identity pawimawh ber a ni dawn lawm ni?

Chuvangin, hnamdang saphun (Mizo-Israel) thleng hian "Mizo kan ni kan lawm e" kan tih theih chhung chu, Mizona Thinlung (Mizo Identity) hian min phuarkhawmin, min suihkhawm zel ang tih hi Zofa zawng zawngten kan varpawh tura ka duhaisam ram chu a ni e.

"Ram tin kil tina Zofate zawng hian,

Suihlungruala thinlung hmun khat puin

Hmangaihnaa insuihkhawm zel hi,

Kei ka lungkham leh duhaisam a ni."


Works Cited:

  • Khiangte, Laltluangliana. Thangzui (Lalzuithanga Piancham Zazubili Nghilh loh bu). Aizawl: LTL Publication, 2016. Print
  • Lalthangliana, B. Zosapthara (A chanchin, Bible a lehlin, a lehkhabu leh a thu ziakte, a hla leh a hlaa debate). Aizawl: Author & Mizoram Publication Board, 2003. Print
  • Lalthangliana, B. ed. Zopui (Studies in Mizo Identity & Literature). Aizawl: Archive Committee, Govt Hrangbana College, 2011. Print
  • Rochamliana, ed. Laisuih (Ram leh Hnam Humhalh Nan). Aizawl: MC Lalrinthanga. 2007. Print
  • Tonson, Vanlalremruata. ed. Hnahthel. Aizawl: Kapheia Memorial Trust, 2015. Print.
  • Vanlalpeka. Dai Kawngkhar-Khawtlang Nun Zir Chianna. Aizawl:Lalhmingthangi. 2018. Print