I Hriat Ngai Loh JF-a Chu (The JF You Never Knew)

By Mafaa Hnauhnar

A hnampuite'na chhuang em em a, "Mizo Shakespeare-a" kan tih hial khawpa thu leh hla thiam, mi bâk sâwna Zoṭawng lama diau lo leh mi bâk chhama Sâpṭawng lama duai lo, a hawina lam apianga Zofate min thlêk rualtir dial dial thei khawpa huhâng leh huvâng ngah, ṭawng lettu (translator) themthiam tâwpthang, fakselna (criticism) lama hmahruaitu ropui, critic chhuanawm chungchuang, chanchinbu enkawltu (editor) ṭha eltiang, dictionary siamtu (lexicographer) duhawm filawr JF Laldailova (1925 - 1979) hi chu, "Mizo ka ni," ti a inchhâl ngam chin, ziak leh chhiar thiam ve êk êk tawh phawt chuan kan hre fur awm e. Chuvangin, tun ṭumah chuan a nâwlpuiina kan hriat lem loh a mizia leh a nun lairil kan luhchilh dawn a ni.

Tam tak chuan a thu thiam zia te, Mizo fate tana a hnathawh ropui tak tak leh a rohlu min hnutchhiah zozaite hi hmuh kân a, enkhûmin a zu in ṭhin te, a tâlpâwl ve deuh hun lai te hi sawi chîk tehah kan nei a. JF-a nun kha ngunthlûk taka kan bihchian chuan entawntlâk thil tam tak a awm a. Sum leh pai ngah, mi thiltithei leh ropuite ngaihsânna boruak chhia ringawtina a chiahpiah, Pathianina mitin thinlunga a dah mihring ṭhatna leh ze duhawm lanchhuahtir nachang hre tawh miah lo khawpa kawng bote tan a nunah khan zir tur a kuh ṭul a ni.

JF Laldailova kha mi taima leh tumruh rum rût, a thil tih tawh kha chu âtchilh khawpa hlawhtling tlâka bei zel mai mi a ni a. Chuvangin a huang dai tawh chinah reng reng kha chuan "a ber" a kai thei zel a ni. Kum 10 mi âwrh a nihin an unau zinga a berh ber chu St. Placid's School, Chittagong-a kal turin Fr. Godfrey-a'n a thlang a. Sapṭawng emaw Vaiṭawng emaw pawh kawi khat mah hre lova sikul kal kha a ni bawk a, Vai naupangho khan an lo hmusit ngang mai a. "Lusei Hnam mawl" (Wild Lushai) ti te leh "Ramhnuai mi" (Jungly Man) ti tea chhaih nawmnahin an ûm dûl dûl a. Pûm tiat tiat hian an bâwr lut lut reng mai a. A tlân hah tâwpah ṭan khawhin a rawn khawih hmasa apiang a lo ṭhuai let ve ta ṭhin a. An zirtirtute'n an chhan a ngai fo ṭhin. Mittui nena nî a vuiliam châng lah a tam ṭhin narawh e. Chu'ng avang chuan a rilru tipaukhauhin Vaiho chunga lêng thei tur chuan zirna lamah theihtâwpin ṭan a han khawh ta tak tak a. Sapṭawnga an classic thawnthu bu leh hriatna tizau thei science, mathematics leh literature lam tumahina chhiar tina an tin lohte chu library aṭanga hawhin a bûr ngar ngar a. Khaw thian ṭhat deuh zân te hian an hostel enkawltu (warden) mut pindana entlang lian an dah te chu ru chhuakin sikul inchung zâwlah a bun a, zankhua khua hian arsi te a thlir ru ṭhin a. Zing thawh hmain a dah kir leh ṭhin. Chutiang chiah chuan an sikula science laboratory te chu tukverh pakhat darthlalang keh aṭanga hawng rû-in zanah te hian a luhkhung ta ṭhin a, an science kit man to pui pui, an zirtirtute pawhina chhawrbawl ngaihna an hriat lohte chu inzir nan a hmang ṭhin a ni. Chutianga ngawrh taka a beih hnuah chuan an zirtirtute mit a tlun bâkah a zirlaipuite ngaihsan a lo hlawh ta a. A hmaa hmusit taka chhaih nawmnahtute ngei khan "Khawchhak mifing" (Wise man of the east) an ti ta hial a. "Lersia se chi ṭha" ang maiin a hmel en ai khan a lo lâktlâk a, zirna lamah pawh vawi 22 exam-ah vawi 17 lai pakhatna a ni.

Indopui Pahnihnain zualkai lam a pan zel avanga an sikul khar a nih a, Mizorama a lo haw leh hnuah Royal Indian Air Force-ah air craftman-in a lût a. Sipaia a luh rualpuite hrilhfâk kai khawpin a hming a chher a. Lawmman chi hrang hrang: silai kah thiam ber, music instrument chi hrang hrang chelek thiam ber, sipai lâm zei ber tih ang reng lawmman kha a hui chho mawlh mawlh a; War Medal leh Independence Medal pawh a dawng a ni. Kar lovah Sergeant-ah kaisangin Assistant Bandmaster-ah dah a ni a. Zofate zinga band instructor hmasa ber a ni ta hial a ni. Bandmaster a niha rimawi hnamraw chi hrang hrang a kuta a han awm tâkah chuan thiam kim vek tumin a han zir leh ta tlauh tlauh va, program an neih dawna an band member zinga damlo an awm palh pawhin a tu ai mai pawh kha a awh thei ta zel a, an pute lawm a hlawh phah hle.

A hun laia natna ṭihbaiawm ber pawl TB natnain a tlâkbuak avanga Sipai aṭanga chawlhtir a ni a, thorax plasty operation- a, a nâkruh pakua lai paihsak a nih hnua a lo haw leh chuan, a natna avangin sawrkar hna lamah a hnawng tawh si a, huan siam lamah hma a'n keu ṭan a. Mizo chin dan anga lo neih ai chuan agriculture science hmanga huan siam kha a tuipui zawk a. Amah ngei pawhin fiamthuin, "Tuthlawh chelek hi ka chemkalna zawng tak a ni a; chem chelek erawh hi chu ka tuthlawh kalna lam a ni lo," a ti nghe nghe. Tlangnuam tuikhur kamah chuan terrace laiin England lane, France lane, Denmark lane leh ama lane bik liau liau te siam hrang thliahin experiment a bei a. Mizorama lei tihthatna 'chemical fertilizer' ching chhuak hmasatu a ni nghe nghe. Mi kâwmkâr chhiar hnuaia ar-êk lei leh khawlai vawk-êk te chu, mi dawrâwn paih mawng a thawm ṭhat leh nên a awi liam ni tin ta mai a. A huan bul kawnga pa losûl haw te ani lei lai hriat phâk ngei tûra ringa an ṭawng a hriatte chu:

"Khu eng nge maw a tih le?"

"Bawng leh khau chaw tûr a siam a nih khu!"

"Ni lo, anṭam zîkhlûm chîn a tum a nih khu. Tlangnuam ramah zîkhlûm a hlûm ve thei lo tih a la hre lo a nih khu. Vai rama sei lian a ni a, ram chinchâng a la hre ve lo a nih khu!"

Khatianga an han ṭawngkhum pawh khan a tihnual chuang lo va. A taimak leh a thawhrim zarah thlai a thar hlawk hle a Mi dangina kum tluana an buh chin aṭanga an hlawhchhuah chu thla nga chhung lekin zikhlûmin a lei thei der a. Mizoram sawrkarina thlai entirsiakna (Community Project Exhibition) ṭum hnih a buatsaih (1954 & 1955)-ah pawh lawmman awm zawng zawng a hui fai pak deuh thaw a ni. A anṭam thar te chu thlangra tiat tiata hlai te a ni a, a 'knol khol' thar pakhat pawh inches 23 hawlhtlang a tling hial.

A hriselna a ṭhat loh chho zel avangin thahrui hmanga eizawn chu a chhunzawm hleithei ta lo va, thluak hmanga eizawnna lehkhabu ziah leh chhuah lamah a pakai ta a. Press hrang hrang (Khuma Printing press, Zoram Printing Press, etc.)-ah te Manager-cum-editor-in a awm a. A Zoṭawng thiam ṭhat tawk loh avangin mi ngawichawi leh zakzuma an sawi ṭhin a ni a. Zoṭawng chu thiam tumin a han zir ta ngar ngar a. Pitar, putar te kâwm kualin, naupang inkhualtelem te hi a rei iak a ṭhut chilh a, mi titi kotlângah dâkin an ṭawngkam hman te a chhinchhiah ru zel a. Mû-in an âr a lâk ṭum pawh a, a chhungte hnena, "Mû-in kan âr a phur bo daih," ti te, ruah a tla dawn ni a a hriat avanga puan pho a seng pawh a, "Ka hriat danin ruah a sur vak a, kan puan sûk kha inah ka hruai haw vek," ti te mai maia Zoṭawng hmang ṭhin kha a han inzir tak tak chuan kum 6 chhung lekin Zoṭawng thiam berah a thang hman ta hial a ni.

Thil reng reng kha thiam tumin a chîk uluk peih a. An sikul kal laia Vai magician-ho magic tricts te kha uluk takin a en a, "Ngunthlûk taka ka chîk ṭhin avang khan an trick ka man hman loh hi a awm ngai mang lo," a ti hial a. Sipai aṭanga a chawlh hlimchhawn khan Aizawla sikul hrang hrang (Sikulpuiah te, Dawrpui M.E. School, etc.)-ah te, YMA hall leh hmun pawimawh tak takah mitdawivaih (magic) chu an chhuahtir ta sup sup a, hetiang magic show hi a hmain Mizo mipuite'n la hre ngai hlawm tehchiam hek lo, lar namen lohin a larpui a, Aizawl mipuiin an âtchilh a ni hawt mai. Kum 1951 kumhlui thlah zana a "magic show" lo chhim vetu Sâp Monsigner Bleen, CSC phei chuan, "A hmanrua leh an stage-in duhthu a sâm lo deuh mai pawha Sâpramah pawh hei aia hmuhnawm chu an chhuah bik lo," a ti hial a ni.

Mi tumruh a nihzia chu, "A tâwk ta e," a tih chuan kum 25 zet ṭhian bera a lo neih tawh zu kha a thlah fel hmiah thei a. Chumi chen deuh thaw chhum lo chat lova a lo zûk ṭhin meizial pawh a nghei fithla hmak thei a ni. "TB natna pawh ka ngam tawh a, cancer natna pawh hi ka hneh theih ka ring a ni," ti ve ngam ngat mai kha a ni a. Mak angreng tak mai chu khatih laia TB natna avanga "thoracoplasty"-a nâkruh an paihsak zinga dam rei ber record-a an dah French pa kha a nâkruh 7 an paihsak hnu-ah hriselna dan engkim - ei leh thuhlaah te, taksa sawizawi chungchangah te - a zawm ṭhat avang khan kum 20 lai a dam a. JF-a kha chu a nâkruh 9 an paihsak hnu-ah kum 31 zet zu han dam a. "TB natna ka ngam," a ti pawh hi a âwm lo hran lo ve.

Amah kha mi paukhauh, chhel leh huaisen tak a ni a. Kan hranghlui mual liam ta R. Vanlawma'n a sawi dan phei chuan TB avanga a nâkruh pakua an paih dawn pawh khan, "Nâkruh paih hi engtiang chiaha nâ nge a nih ka hre ve duh reng reng," tiin nachhâwkna - hnimhlum emaw, kahhitna emaw - pawh hman duh lova hel tawrh ngat ngam kha a ni.

Chutih lai vêk chuan amah kha mi lung no tak leh mi lungleng thei em em mai a ni mauh mai bawk a. Lehkha zira Chittagong-a vai zinga a awm laite khan a lung hi a a han lêng thei êm êm khawp a. Khawthlang Tuipui (Karnaphuli) luangte chu, "Hetah hian Zoram thlî a tel ve ngei ang," ti tein hmai phih nân a hmang ṭhin niin a sawi.

Dârbu tum te kha pa upa lam chauh thiam tura ngaih a nih laiin kum riat mi a nih laiin an unau thumin an thiam tawh a. Gauhati Radio Station aṭanga Mizo Programme-a darbu tum an tihchhuah ṭhin pawh kha an unau thuma an tum a ni. Chittagong sikula lût tûra a pa nen Sairanga an chhuk ṭum khan. Tlawng kamah Pâwih sumdawng dar-bêl phur an tâwk a. Sai thing la Tlawnga inbual an hmu bawk a, chuta a unaute hnena a lehkhathawn hmasak berah chuan, "Vawiin chu Haulawng ka ngai ngawt mai! Kan darbu hlaa,

'Kal rawh, kal rawh, sai kal rawh.

Tlawng dûng zawh rawh,

Haulawng chil rawh.

Pâwih chil rawh,'

tih thu kha a famkim teuh hle mai," tiin a ziak a ni.

A phai kal hmaa lênkhâwm zai a hriat zawng zawngte chu theihnghilh lovin a vawng tlat a. A puitlin hnuah pawh a hriat belh zel bawk a. Zaipui tur a hmuh kha chuan tlaivar kha a peih deuh reng a. Catholic kohhranah lawi ni mah sela, Presbyterian kohhran lênkhawmnaah te kha a tel ve reng peih a. Mizorama a lo chhuah hlimchhawna zaikhâwmnaa a kal ve fo mai kha Pi Mûmi pawhin mak a ti ṭhin hle a, "Dungtawi, hla pawh i hre ve mang âwm si lo va, engtin nge i zaikhâwm i zaikhâwm peih a?" ti a a lo zawh chuan, "A thu leh a thlûk tih loh chu ka hre vek alawm," a ti mai ṭhin. Khatia a han tuichilh tak tak hnuah kha chuan a hunlaia Mizote zinga, eng ang zai pawh hre tam ber pawla an sawi a nih phah thei ta a ni. Amah ngeiin hei hi mi lunglêng chi a nih vang niin a sawi a, "Lunglêng mi ni suh ila khawiah tehlul nge hla chang khat pawh fumfêa ka by-heart theih ang?" a ti ṭhin.

Mite'na, "Engati nge Mizo ṭawng theihnghilh ṭhak khawpa Vai rama seilian si, tûn kum ruk chhung emaw leka Mizo ṭawng thiam bera i than leh theih tak?" ti a an zawh chang pawhin, "In mi fakderna hi tak tak ni se ka va han ti êm! Engpawh ni se, in rin aia ka thiam chak pawhin, mi lunglêng thei mi ka nih vang chauh a ni ang," tiin a chhâng ṭhin a ni.

Pathian thilsiam, khuarel te, hun inthlâk te, hunpui lo her chhuak te hian an lung an lên thei em em a, a lehkhathawnah pawh: "December thla thar ni te hian Krismas hla sa hian ka zai ka zai ṭhin a. "Lal pian hun pangpar a vul leh ta," tihte hi ka tuipui êm êm ṭhin a. December ni khatah chuan nihawi hi chuan vul lai a tawng hman na meuh mai a. Mahse enchet dâwl zawk tlângsâm hi chu nghâkhlel takin ka lo thlir ṭhin," a ti a.

"Krismas chawhnu her, nî-ina tlâng pang a chhun tleu te hi ka ngai thiam lo. Tlai ni tla kâwl êng te hi hmu hreh chung chungin ka hmu ning lo. Pawm lai neih leh neih lohva î pawh a ni lo va, zan thla êng tak mai hnuaiah te hian ka muhil hleithei lo va, fianrialah hnah te ka va tum leh ringawt ṭhin. Mi la mu nghet lote pawh an lunglêng ve thei a ni chêk ang chu, "Tû nge ni ta ngai?" ti ni âwm takin tukverhte hi an rawn hawng sap sap ṭhin asin. Tlangsâm par, hlonuar leh theite par te hi enchet dâwl ka ti a, a par mal tê pawh hi rei fê ka bih peih ṭhin," ti têin a lunglen ṭhin zia a sawi bawk.

Mahni hmasial lo, mi rilru ṭha a ni a. Thei leh thlai- âlû, serthlum tih angreng a lei dâwn te khan a ṭha ṭha a thlang ve duh ngai lo va, a lâk awlsam apiang kha a lei mai ṭhin. "Duh han thlan zut zut chu a mahni hmasial thlâk ka ti a, keiin a ṭha ṭha nei ila, midangin a sawrbawl chhe tê tê nei se tihna ang thei dâwna ka hriat avangin duh ka thlang duh ngai lo," a ti. Mi chuhhelh leh huamhauh a nih lohzia chu Mizo Academy of Letters-a a inhman ve lai pawh khan Assam sawrkar aṭanga lehkhabu chhuah ṭanpuina (publication grants) kum tina lo kal ṭhin te kha duh ni se chuan lo pusum têl ve awk thei a ni nachungin a lehkhabu chhut nân pawisa sen pawh a dil ve lo va; mi dang erawh chu a sawi hlawhtlinsak hnem viau lawi si a ni.

TB veite tana sawrkarina ṭanpuina a sem ṭhin te kha amah duhsaktute'n dil ve tura an nawr chang paw'n, "Kei aia mamawh zawkte'n an chan loh phah palh dah ang nge," tiin a hnial fithla ṭhak ṭhin. Khatia cancer a han vei zui lehzel tâkah kha chuan an chhungkaw khawsak a hniam lulai tawh bawk nen, tlawmngai thei leh mi dang hmakhawngaia khawsa hlei theiah a inngai ta lo va India Air Force lamah ṭanpuina a dil ve ta chawm a. Chuta a dilnaah pawh chuan, "Kei aia mamawh zâwk leh ṭanpuina pek âwm zâwk mi dang rawn dil an awm a nih chuan chu'ng mite chu pe zâwk ula, he ka dilna hi chu engmah lova ngaiin lo hmet hlâwm mai rawh u," a la ti thei fan a ni.

Mi zaidam, hmangaihna ngah leh thuawih thei tak a ni a. A ti alawm, a û L. Biaktluanga chuan, "Unau mipa rual kan ni chung khan vawi khat mah a naute a velh emaw âwka vîna a hrâwk emaw ka hre ngai lo. A chhang chiahin a han khin ve arh arh ṭum te khan, Ka pa hian "Dungtawi, vel ve ta che," ti a a han fuihpawrh pawhin. Ani chuan, 'Ka pa, Liantea min pêtna ai chuan khatia min ti kha nâ ka ti zawk,' tiin a zâwldawh zâwkah ṭangin a inbengdai hrâm thei zel." Unau mipa ruala khawsak chuan thu chhia hla chhia neih châng a awm châwk a, han insual bap bap leh han invelh khat khat a ṭul ṭhin hi. An unau hi 14 zet an ni a, a zaidamin a thinnel thawkhat ang tih chu a ngaihruat theih âwm e. A û vêk hian, "Ṭum khat chu ka inkhêl en tur hi mi a zui a, "Lo kal ve suh," tiin lungin ka vawm a, phunnawi miah lovin, ngawi rengin a hâw ve mai bawk a. Ina ka hâw ve leh hnu chuan lungawi lo hmêl pawh hi a lo pu miah lo va. Inkhêl a en châk ve zia kha ka hre chiang si a, keimah leh keimah hi ka inthiam lo ru ngawih ngawih a. Khami ṭuma ka hruai ve ta lo kha tun thlengin ka la inchhîr tâwp thei lo va, thuâwih taka a hâw hnak hnak lai te kha ka mitthlâ-ah hian a châm reng ṭhin," tiin kum 1998 khan mittui parawl kuang chungin min hrilh a ni.

Lainatna ngah, mi khawngaih thei tak a ni a. Dibrugarh AMC Hospital, Cancer Ward-a sumpai lama harsa ve êm êma a awm lai te khan a bula cancer ve tho Vai putar dam lo, thih a hlat tawh lo vang tih tur hi an dah a. Chu vai damlo chuan neih hi a nei mang lova, han intuituah thei ziazâng a ni lo. JF-a chuan a khawngaih thei êm êm a, han ṭanpui turin eng ruai a nei bik si lo. Chu Vaipa hmui-hmai vel thovin a bâwm changte chuan chau chung chung pawhin a tho va, tho chu a va vai kiansak ṭhin a. A nachhâwkna eiin hna a thawh lai, khawsikin a thlah lai chuhin, ama thawmhnaw a sû a, thawmhnaw sûktirna man tura a pawisa dah hran chuan a bula vai putar damlo chu serthlum a va leisak zu nia. Chu pa chuan lâwm mitmeng pu chung hian mi hriat chian tum ni âwm takin mi a han melh ṭâwk tâwk mai a ni, a ti.

Cancer Ward-a a awmlai vêk hian a chhungte lo enkawl tura a chah Chhingliana Hauhnar hnena a lehkhathawn-ah (31.1.1979) heti hian a ziak: "Kar hmasa Manipur naupang kum 9 mi vel beidawnga haw ta te pafa chu ka khawngaih khawp mai a. A û tlangval PU 2nd yr. mangang lutuk chuan an Tlângmi pui tiin ka khumah mi rawn bêl leh chawt ṭhin a; lo hnema lo ṭawng thlamuan vak ngaihna ka hre si lo va. Khawibêl bu vantlâng tiat ngawt mai hian naupang bawpkhing lehlam chu a malpui bul aṭang hian a bâwk paw hruah mai a. Thla 6 vêl ni tawhin an sawi a. Vawi 30 hem hnu-ah pawh chhe tê mahin a la kiam chuang lo va; a thak erawh a reh tawh ni chauhin a sawi a. An han hâw tur chu ka khawngaih lutukin neih bîk loh nâk alaiin Rs 10/- chuan ka han thlah ta ringawt mai.

"Mizo biak-in bula inkulh khum chang lote pawh ka lainat avangin ka tlawh apiangin hmawmsawm, chini sêr khat tih anga duang leh chhang ka la kensak deuh ziah hlawm a. Hmân ni khaw ṭhat ni lan nî te khan pawisa chawia dhobi sûktir lovin ka silhfen bâl zawng zawng ka su e, ka ti a. Rs. 4/- vêl zawng ka hum phah ta ve ang," tiin. Mite chu an cancer-in an chhungte'n an hrilh duh lo ṭhin a; ani erawh chuan nâ an tiha an tuar thiam loh a hlauh avangin a chhungte a hrilh duh lo zawk a ni. Chhingliana hnenah tho hian, "Chhinga, ka cancer thu hi chu tumah lo hrilh suh ang che. Duh leh ka Pû leh Pa Ênga kha lo hrilh-ru chauh ang che," tiin thu a chah a ni.

Ṭanpui ngaite a phâk ang tâwka ṭanpui tura inkau reng mai mi a nih avang khan Durtlang Damdawi-Ina "nurse" hnathawk (tuna Bilkhawthlira awm ta) Sawilaii hnena, Sâpṭawnga a lehkhathawnah (8.10.1978) pawh, "Ṭanpui ngai na tuarte zinga awmin hna i thawk a. I hmangaihna chhâng lêt thei lo che leh chhân lêt ngaihna che pawh hre lo hnena hmangaihna lantîr theihna remchang i nei bîk a, i awhawmin i thîkawm ngei mai. Hmangaihna chhân lêt loh emaw, phût lêt nei lo rawngbawlna emaw hi chu amah ngau ngau pawh hian malsawmna a ni sa reng si a," a lo ti tawh a ni.

Khatiang taka "nun tam nei" a nih vang kha ni hmiang amah hnîmhnaitu James Lian Mawia pawhin, "Ani tluka Pathian hria leh nun ngîl kha kan pulpit bêng dum dumtute zingah pawh hian an tam vak ang em aw? ka ti ṭhin," a ti hial reng ni. 

(He thu hi 'The MIZO Vol. I No.1' (March, 2013)-ah tihchhuah a ni. -Ed.)