Hripui leh Mizo Literature

12/07/2020

By H. Laldinmawia

'Bo se, bo se tih takah chuan,

Sakei bo se, ral bo se, hri nen pathum'

Abstract: He paper-ah hian Mizorama hripui hrang hrang lo leng tawh leh chumi avanga thihna leh tawrhna atanga hla lo piang chhuak hrang hrangin Mizo literature a tihhausak dan chungchang chhui a ni a. Kum 2019 leh 2020 chhunga khawvel pumpuia hripui hlauhawm tak, novel-coronavirus (nCov) an tih, a hnua Covid 19 tia an sawiin Mizorama nghawng a neih dan leh chumi aanga thu leh hla lo piang chungchang chu a chhui a ni.

Key words: Hripui, literature, harhna, covid 19

Lungngaihna te, manganna te, thihna leh ṭahna te hi thu leh hla irhchhuahna hmanraw pawimawh tak an ni a. Mihringin manganna vawrh tawp a tawn a, ei leh in, silh leh fen bakah in leh lo ten mihring nuna awmzia an neih tawh loh hnuah chuan, thu leh hla hi inhnemna ṭha ber a lo ni fo ṭhin. 'To a Skylark' tih hla-ah khan P.B.Shelley chuan 'Kan hla ha ber ber te hi kan lungngaihna thuk ber sawichhuahna hla an ni fo' (Our sweetest songs are those that tell of saddest thought) tiin a lo sawi a. Kan thu leh hla tam tak hi lungngaihna leh mangnganna ruam aṭanga lo piang hi a ni fur awm e. Chung zingah chuan ram pum huapa manganna leh lungngaihna, mi tam tak thihna thlentu hripui (plague)-in Zofate a nuai laia thu leh hla lo piang hi sawi tur tam tak a awm a ni.

Pi leh pute hunah khan 'hri dai an lo theu' tawh ṭhin a. An khuaah hri vei an awm chuan khaw pawnah dai an theu a, leihlawn mal an dawrh er er a, ram lam hawiin Hauhuk lu emaw, Ui lu emaw an tar a, hei hi mikhualin an hmuh chuan an hrethiam a, chu khua chu luhna tlakah an ngai lo ṭhin. Hei hi hri vei lo khuaten hri vei ve an hlauh vanga theu pawh a ni bawk (Lalbiaknema 116). Pu Buanga chuan 'hri dai' chu hrichhia (pestilence), hri chhe leng (epidemic), damlohna hrileng (prevalent sickness) laka khua an him theihna tura khaw daia pal an siam niin a sawi bawk (Lorrain 183). Hetianga hri dai theu tur hian Lal leh Upa te chuan hnatlang an ko ṭhin a, khaw daiah hnim leh buhpawl hmangin milem an siam a, chu chu zawngte vunin an tuam a, ṭihbaiawm takin an chei ṭhin (Hlawndo 90). Chu milem chu chemte emaw fei emaw an kentir a, chu chuan ramhuai emaw hripui emaw a hnawt bo thei niin an ngai a ni (Vanlallawma 74). Kum 1905-ah pawh khan Vanphunga khua Khandaih-ah hri a leng vak mai a (Lalsawma 38), December ni 4-ah phei chuan an khawnbawl upa nen mi panga an thi a. Hri laka an him theih nan an lal chuan 'hri dai theu' hnatlang a ko a, hri chu kristiante vanga thleng nia ngaiin kristian pakhat Darchhingvunga chu a hnawtchhuak nghe nghe (Vanlallawma 76).

Hripui hlauhawm tak tak hian khawvel a nuai fo ṭhin a, hripui ṭhenkhat chu ram bial khat chhunga thleng te, a ṭhen chu ram zau zawk te, ṭhenkhat chu khawvel pum huap tea thleng a awm ṭhin. Heng hripui hian thu leh hlaah nghawng nasa tak a nei ṭhin a, english nauawm hla (nursery rhyme) lar tak,

Ring-a-ring o'roses,

A pocket full of posies,

A-tishoo! A-tishoo!

We all fall down!" tih hla pawh hi London hripui 'Great Plaque of London' an tih laia kum khat pawh tling lova London mipui tam tak an thihna chungchang tarlanna nia sawi a ni a. "Roses' hian an khawsik avanga an pangti lo bawl a entir a, "A-tishoo" hian an hahchhiau entirin 'all fall down' hian mi tam tak thihna a entir nia ngaih a ni (Bose 1). Khawvel ziaktu hmasa Boccaccio, Defoe and Camus te khan an thuziakah hripuiin thihna a thlen dan thawnthu engemawzat an zep tel a. Boccacio-a "Decameron"-ah te, Thomas Moore "Utopia"-ah te, Francis Bacon "New Atlantis"-ah te, Daniel Defoe "A Journal of the Plaque Year"-ah te, Albert Camus "The Plaque"-ah te khan hripui thawnthu hmuh tur a awm.

Lemchan ziaktu hmingthang William Shakespeare-a ngei pawh kha hripui nen sawizawm leh zirzawm a hlawh hle a. Kum 1564 khan a pian hma lawkin London hripui an tih mai 'Great Plaque of London/Bubonic Plaque' kha a leng a, a hun chhung hian kum 1592, 1603, 1606 leh 1609-ah te hri a leng nia sawi a ni (Taylor 1). A lemchan ziak pathum, "King Lear", "Macbeth" leh "Antony and Cleopatra" te kha kum 1606-a Londona hripui a len laia a ziak a ni a (Ott 1). A inkhunghran (quarantine) laiin "King Lear" hi a ziak niin an sawi (Debczak 1). A lemchan ṭhenkhatah hian hripui chungchang tarlan pawh a nei nual bawk a ni.

Kum 2019 aṭanga Covid 19 hripui leng aṭang hian literature leh hripui (pandemic) chungchang inkaihhnawih dan zirchianna tam tak hmuh tur a awm thar a. Khawvela thuziaktu ropui ber ber te, India rama thuziaktu langsar tak tak te chuan an thu leh hla-ah hripui leh a nghawng chungchang hi an lo tarlang fova. Rabin Dranath Tagore-a hla "Puratan Bhritya" (The Old Manservant)-ah te, Amed Ali thawnthu "Twilight in Delhi"-ah te leh hmun dangah pawh hetiang hi hmuh tur a awm. Chutiang bawk chuan Mizote pawhin vawi engemawzat hripui hi an lo tuarin an lo tawng tawh a, chu chuan kan literature-ah nghawng tam tak a nei a, thlarau lam (spiritual life) thleng pawhin a nghawng ṭhin. Chu chu zirchian tham a ni a, 'trauma study' zawng pawhin sawi zau tak theih tur niin a lang. Tun ṭum kan zirchianna hi chu a sihhmawrhmuhna chauh a ni. Heng hripui a lo thlen hian an lungngaihna leh manganna puanchhuahna atan te, ṭanpuitu leh Pathian kohna atan te thu leh hla ṭha tak tak a lo pian phah a ni.

Hripui Thawhkhatna leh huthmun Zai (AD 800 vel):

Pi leh Pute Kawl phaia an awm lai, Mizo hnahthlak chi peng hrang hrangte pawh an la awmkhawm laiin 'thingpui tàm' ṭam hi a tla a, chutih nak alaiin hripui a leng bawk a. Hei hi rawṭhing tàm nilovin thing lian pui pui a ro zova, chuvangin 'thingpui tàm' an ti (Thanmawia, Mizo hla 11). Kawlphaia an chen hunlai vel hi AD 800 vel bawr nia ngaih a ni (Lalthangliana, Mizo 12).

He ṭampui mitthi-ah hian mi leh sa an inhloh nasa em em a, chhungtinin mitthi an nei a, inbuaipui leh chuang tur pawh an awm lova, inhnem chuang tur pawh an awm lo a ni. Chu an lungngaihna thuk tak avanga an ṭah hla chu Mizo hla hmasa pawl tak a chang ta a ni. Chutia ṭampui mitthi leh hripui an tuar avang chuan an ṭeh chiam a, Thantlang lam, hmun zo leh hrisel zawka an rin lam chu pan mah se hnam hlawm hrang hrang te kha an awm hrang ta hlawm niin upate chuan an ring. Ṭhuthmun zaiah hian chhinlung a lang nual a, Hmar hla lamah pawh a lang a, chuvangin ṭhenkhat chuan Chhinlunga an awm laia an hla niin an ring bawk (Thanmawia, Mizo hla 11). Chhinlung awmna laite, a hunlaite chu a hla aṭangin a chiang thei chuang lova. Heng hlate hian Chhinlungah chuan an thi nasa em em a, an mangang chuan hmun danga khawsa tura pem chhuah an duh a ni tih a tilang chiang hle thung (Chhuanvawra 13).

Eng pawh chu nise, Pi leh pute hunah hian hripui avanga ṭam leh ṭhihna nasa tak a thleng tawh ngei a ni tih an hla aṭangin kan hre thei a. Mizo hla upa berte zinga mi, 'Ṭhuthmun Zai' hi khawhar hla a ni a, lusun inlenpuinaah te, zu hmun zai lunglen changte, chapchar kut ṭin dawnah te an sa deuh ber ṭhin (Chhuanvawra 13). An hla thu aṭang pawh hian an in sun nasain mitthi pawh an tam hle niin a ngaih theih a,

'Thi lovi khua awm maw, fam lovi khua awm maw?

Laiah suang lungpui e, fam loten awm na ngai

an lo ti thlawt reng a ni.

R.L. Thanmawia chuan Ṭhuthmun Zai hla bu-ah hian hla fing 19 a la khawm a, C.Chhuanvawra chuan hla fing 8 lakhawmin B.Lalthangliana chuan hla fing 14 a lakhawm thung a ni.

Hripui Thawhnihna leh Pathian hla (1905 vel):

Kum 1905-ah khan Vanphunga khua Khandaih-ah hri a leng vak mai a (Lalsawma 38). Kum 1905 December 3 khan Lal leh a upate ho, lal Ina zu an in chu, upa pakhat a kua a khawh a a luak bawk a, a ni la la chuan tlaiah a thi nghal ta mai a. Midang pawh chutiang chuan an awm a, hripui chu a lo thleng a, a darh nghal a ni ta ber a. Chawlhkar khat pawh a tlin hma, December ni 8 a thlen chuan Khandaih khuaah puitling pariat ngawt an thi hman der a. A hnu zel a thite nen, he Khandaih hripui vang hian puitling 50 zetin an thih phah a, an thih tam zual lai phei chuan an inphum mumal hman meuh lo a ni awm e. Hripui avang chuan khuaah an awm ṭha ngam lo a, pem zui ta pawh an awm nual (Bawihtlung 1).

Hripui chu Pathian thu awihho vanga thlengah an ngai a. Kristiante leh Kristian lote kar a zau ve tual tual bawk a. Chutih lai chuan kum 1906 an chuang kai a, lal leh upate chuan Changzawl a insawn an rel ta a. Chumi kum chu khua a sâng hle a. Changzawl kai hmain sangha tlangvuak an rel ta a. April 7, 1906-ah Tuivai Lisei hnârah rusum an thlâk a (Lalrawngbawla 42). Hemi ṭuma sangha tlangvuak aṭang hian Mizorama harhna (gospel revival) ṭum khatna kha a lo thleng a ni.

He harhna avang hian kristian an pun phah a, a tlangpuia lakin harhna thlen hma kha chuan kristian pun dan chu kumtin sawm vel a ni a, harhna a thlen hnu chuan a za telin kristianah an in pe ta a ni (Lalchhuanliana 117). He harhna avang Zosap ten kristian hla an lo lehlin leh phuahte chu an sa nasa hle a, chu chuan nasa takin an rinna kawngah pawh a pui niin a ngaih theih. Hetih lai hian Thanga chuan 'misual ka ni Lalpa' tih chu a phuah a (Rohmingmawii 216), Zosaphluia chuan 'Tlang thim chhak lam kei ka en ang' tih a phuah bawk a (Lalrawngbawla 44). 1904-a Kristian Hlabu-ah hla 125 a awm laiin, harhna thlen hnu kum 1906-a Kristian Hlabu chhut leh-ah chuan hla 195 awmin 1908-ah chuan hla 273 zet a awm ta a (Thanmawia, Mizo poetry 74) hemi hun chhung hian hla a pian belh nasa hle tih a lang a ni.

Zoram pum huapa harhna thlen hnu lawk hian kum 1907 aṭang khan Puma Zai chuan Zoram a tuam leh bawk a. Chu hla chu kristian sakhaw ṭhang duang tak dodalna hmanraw ṭha takah a ṭang ta a ni (Thanmawia, Mizo Hla hlui 489). He kristian hla leh khawvel hla innuai hian hla tam tak a hring chhuak a, Puma zai hian siper tam tak a nei ta reng a ni. Heng hla zawng zawng hi Hripuiin a nghawng chhuah ni vek lo mah se, hripui thlengin harhna a hrin chhuah kal zelin a nghawng tiin a sawi loh theih loh a ni.

Hripui Thawh thumna leh Lengkhawm Zai (1918):

Kum 1918 khan khawvelah hripui rapthlak tak mai, Spanish Inflenza chu a leng a. Mizoramah pawh November thla bul lamah Aizawl-a sipai hovin an vei ṭan ve ta a. A kum leh 1919-ah phei chuan he hri hi Mizoramah a leng nasa hle. Za nufa khuaah te chuan mi 100-120 te an thi a, thih tamna ber chu Letzakaia khua Hriangtuiek-ah mi 380 lai an thi a, Zawng hri nen a leng kawp bawk a ni (Liangkhaia 164, Lalhluna 38). Aizawlah leh a chhehvel khuaah te a darh a, chutah khaw dangah a darh zel a. Aizawl aṭanga hla vak lo, Hmunpui khua, In 90 vel awmnaah chuan November 1919 chhung lek pawhin mi 30 chuang an thi hman a ni (Vanlalchhuanawma 234-235). Serchhip khua pawhin an tuar nasa hle a, nikhatah ruang 4/5 te an inphum ta zel mai a, in khat aṭangin ruang 2/3 chhuah chang te pawh a awm a ni awm e, hemi kum hian January thla chhungin mi 98 in nunna an chan hman (Malsawmliana 7). Letzakaia khua hian Influenza hi an tuar nasa hle a, C.Lalnunchanga sawi dan chuan,

Zingah in tinah kal lawrin mitthi an awm em tih an en a. Mitthite chu dah reng lova phum nghal thuai an ngai a. Tlangvalte chuan zing aṭangin thim ṭhak ṭhak thleng thlan an lai a. An thih tam ni phei chuan tlangval an indaih lo va, thlan khur khata mi pahnih pathum inphum a ngaih chang a tam a. Hri vei lo mah se, mi ṭhenkhat rim tawng lutuk chu chet pawh che thei lovin an tlu der a. Hmeichhia pawh bang lovin mahni chhungte thi chu an thlan an lai ngawng ngawng a, a zo hmasain midang an ṭanpui lehnghal zel a, chutiang chuan tumah ruang inpaih ringawt awm lovin thlanah an inphum a (134).

Inflenza hripui darh hnu lawk hian zawng hri pawh a leng ve nghal a, a rualin Mizoram a tuam a. Zawng hri hi Manipur leh Tripura aṭanga lo lut a ni. Influenza chu Mizoram pumah a darh a, zawng hri erawh chuan Mizoram pum a tuam chhuak lo hlauh a ni (Lalnunchanga 132 &134). Influenza veite chu an hritlang a, an khua a sik a, an hnap a tui a, an khak vak vak ṭhin a. Zawnghri vei erawh chu an pang a durh a, a durh chu a keh a, an taksa pum, an hmai leh kephah thlengin panin a bawm a, a men pawh an meng hleithei lo a ni. He hripui, Spanish flu tia hriat lar, H1N1 influenza hi khawvel pumah mi maktaduai 500 chuang in an kai a, mi maktaduai 50 atanga maktaduai 100 vel zetin an thihpui nia hriat a ni a, khawvel chanchin hripui rapthlak ber leh thihpui tam ber ni hiala ngaih a ni.

Hripui leng avanga hian mi tam tak an thi a, mipui an mangang a, Pathian nasa taka an auh avangin harhna (gospel revival) ṭum thumna kha a thleng chho a, chu chuan Lengkhawm zai tam tak a rawn hring chhuak a ni. Lalchhuanliana chuan heti hian a sawi a,

Kum khat chhunga mi 400 deuh thaw thihna khua pawh a awm a ni. Hetiang taka ram puma hripui a len hi hriat a la ni lo. Hripui avanga tuarna chuan kohhran mite thlarau lam nun chu a khawih nasa hle. Mi ṭhenkhat rinna kawnga hnungtawlh an awm laiin mi tam tak chuan Pathian an hnaih phah ve thung a ni. Heng manganna nasa tak aṭanga ringtute ṭawngṭaina chu Pathianin a chhang a, kum 1919 laihawl velah harhna ṭum thumna a rawn thleng leh a ni (133).

He harhna ṭum thumna, 1919-a lo thleng hi Mizo literature tiṭhang duangtu pawimawh tak a ni a. Hemi hma lam hian kristian hla tam tak lo chhuak tawh mah se, sap hla lehlin leh sap hla thluka phuah te a nih avangin Mizote tuihalna a phuhru zo meuh lova, chuvang chuan hla lama harhtharna a rawn hring chhuak a ni (Thanmawia, Mizo poetry 79). Lalzama chuan lengkhawm zai chu heti hian a sawi a,

Mizo zai leh aw mila kaih nema sak chi a ni a; chu chu lengkhawm Zai chu a ni; harhna ṭum thumna (1919) in a hrin chhuah a ni. Lengkhawm Zai nihtirtu ber chu a thluk dan leh a sak dan chu a ni ber mai. Solfa zulzui si, kaihnema khuang nena sak a ni a, Mizo zai leh sap zai inkara piang a nih chu. Mizo hla hlui ai chuan missionary te rawn ken luh a pawl zawk a, a thluk nem leh a sak dan ziaah Mizo hla hlui a pawl zawk mah thung (34).

Harhna avanga Lengkhawm zai hla hmasa ber nia ngaih chu kum 1919-1920 vela Patea hla 'Ka ropuina tur leh ka himna hmun' kha a ni a. Mizo Lengkhawm Zaite hi 1920 bawr vel aṭanga neih ṭan a ni a; an phuah runpui lai hi 1920-1935 chho vel kha a ni a, a hnu zelah la chhuak mah se, tih tham a chhuak tawh meuh lo (Thanmawia, Chuailo-2 72). Harhna ṭum thumnaah hian lengkhawm zai phuahtu mi 22 vel zet an awm a, chung zingah chuan Patea, Siamliana, C.Z. Huala, R.L. Kamlala, Laithangpuia, Zasiama, Saihnuna te chu a langsar zual an ni a. R.L Thanmawia chhinchhiah dan chuan harhna ṭum thumna leh ṭum lina inkar velah hian lengkhawm Zai 400 chuang zet a chhuak a ni (Mizo lengkhawm 181).

Harhna ṭum thumna hi Mizorama harhna zingah chuan a ropui ber a ni (Lalchhuanliana 138). Kristian pawh an pung nasa a, harhna thlen hma 1918-ah Mizoramah kristian 16,125 an awm tawh a, harhnain kum li chhung Mizoram an nuai tak tak chuan kristian 39,797 an tling hman a ni (Lalchhuanliana 135). Hetiang taka kristiana an inleh nasat chhan zingah hian Mizo irawm chhuak, Mizo ze mila sak theih Lengkhawm zai lo chhuah tak vang hi a ni ngei ang.

Hripui Thawhlina leh Pathian Auhna hla (2019- ):

Kum 1918-a spanish influenza a len hnuah khan khawvel pum huapin hripui (pandemic) leng awm zeuh zeuh mah se, harsatna lian lutuk a thlen lo. Spanish flu a thlen aṭanga kum za zet a liam hnu, kum 2019 December thla-ah chuan hripui hlauhawm tak, Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2 (SARS-CoV-2, novel coronavirus, a hnua Covid 19 tia an sawi lar tak chu khawvel pumah a leng a. He hri kai an hmuhchhuah hmasak ber chu November ni 17, 2019 kha a ni. Kum 2020-ah chuan khawvel pumah he natna hri hi a leng a. World Health Organization (WHO) chuan March ni 11, 2010 khan khawvel pum huap hripui leng 'pandemic'-ah a puang ta a ni. He thu ziak lai (June 23, 2020)-ah chuan khawvel ram 215-ah mihring nuai 91 chuangin an kai tawh a, nuai 4.7 in an thihpui tawh a, India ramah pawh mi nuai 4.4 in an kai tawh a, mi 14,015 in an thihpui tawh a ni.

March ni 22, 2020 khan India ram pumah janata curfew neih niin, March ni 24 aṭang phei chuan ram pum huap inkharkhip (lockdown) neih a ni a. Mizoram phei chu March ni 21, 2020 aṭangin inkharkhip hi kalpui ṭan a ni a, March ni 24 aṭanga chhiara ni 21 (May ni 14 thleng) chu Mizo mipuite pawh inkharkhip pumhlum (total lockdown) avangin pawn an chhuak thei lova, inkalpawhna kawngpui zawng zawng khar niin thlawhna thlawk thlengin tihtawp a ni a. Ramri te chu Task force an tih ten riakin an venchilh a, hetih chhung hian ram chhungah pawh tumah inkalpawh theih a ni lova, puipunna leh Biak Ina inkhawm thlengin tihtawp vek a ni. Mipui an chi-ai a, an hlauthawng a, an mangang a, Pathian an au a. TV kaltlangin mi tam takin Pathian thuchah an puangchhuak a, a bikin Bethel Ministry chuan an Speaker, Frederic Laldindika hmangin LPS leh Zonet cable TV kaltlangin March ni 25, 2020 aṭangin zan sawm chuang zet crusade an nei a, hei hian Mizo mipuite thlarau lamah nasa takin a sawi harh a ni.

Mizorama he covid 19 hri kai hmuh hmasak ber chu March ni 25, 2020 kha a ni a, he thu ziak lai thleng hian he hri hian zual lam a la pan zel a. Mi 142-in an kai tawh a, heng hri kai te hi Mizoram pawna tangkhang hruai haw te vek an ni a, inkharkhip (lockdown) pawh la kalpui mek zel a ni.

Hetianga hripui avanga harsatna leh mangannain Mizo mipui a tuam mek lai hian, zaithiamte leh hla phuah thiamte chuan an rilru ipikna leh manganna chu hla hmangin an puang chhuak a, mipui harsatna tawh mek leh thil tawn te chu hla hmanga sawifiahin mipui zirtirna lam te pawh an phuah tel a ni. Rock music lama Zofate zinga sulsutu pakhat Rosangliana (Zorock) chuan 'lockdown' tih hla hmangin mipui zirtirna hla a phuah a, music video pawh a siam nghal a. He hlaah hi chuan covid 19 do chungchang leh hri kai lohna atana 'lockdown leh stay at home' pawimawhna a sawi ber. PC-a chuan 'min bed rest lo' tih phuahin music video a siam bawk a. He hlaah hian Lianṭhuama, Ṭhuamṭingṭanga tia hriat larin 'curfew hla' a lo phuah ang zulzuiin,

Chham ang i zal, ka zal, an zal reng mai,

Curfew an ti, laitual len a rem lo.

Nunphung a buai, kan ang, kan phun reng mai,

Kan tih theih tawk laikhum kan bel.

Mizo zaithiam leh hla phuah thiam Vanlalsailova chuan Covid 19 avanga ramri duty leh damdawiina thawkte tan 'Covid19 duty leh health lam a thawktute pual' tih hla chu a phuah a. Health department leh local task force, ramria duty te tana ṭawngṭaisakna leh Pathian awmpui dil sakna chu a hla thu tum a ni deuh ber. J.Lalhmangaiha hla "In dam tlang em?" tih hla hi Mizo hla hlui leh Lengzem inkara hla thluka siam a ni a. He hla hi chuan corona virus hlauhawmzia leh chu aia hlauhawm zawk chu chatuan hremhmuna kal a nih thu a tarlang a ni. Makhawli hla phuah 'Cho loh hripui' tih chu Rebek Lalruatfelin sain music video pawh a siam a. Hripui hlauhawm kara manganna leh hmun hrang hranga tangkang ten mahni hmun an pan dan a sawi a, Pathian chu hripui leng chhem kiang tura ngenna hla a ni. Zova Bawlte chuan 'Hmangaih Ṭhentirtu' tih hla phuahin Famkima Raltein sain music video a siam a. He hla hi Covid 19 avanga inhmangaihte inṭhenna leh sunna hla (elegy) a ni.

Zaithiam lar TBC Zaithanpuia chuan "Min chhang hram rawh" tih hla, Pathian hnena ṭanpui dilna hla a phuah a, zaithiam lar ten sain music video ṭha tak an siam nghe nghe. He hla hi 'hear us out Lord' tia english-a letin Hlimhlimi chuan music video ṭha tak a siam bawk. Rev. Dr. Rohmingliana chuan 'Corona virus hla' ṭha tak a phuah a. Myanmar (Burma) lama Mizo unate zingah pawh he hripui hla 'Kan au che mittui nen' tih chu Henry Hmuaka chuan a phuah bawk. Hei bakah hian rap song lamah pawh Young Fella chuan 'rap song about covid 19' a siam bawk a, rap songin a ken tel 'end rhyme' ṭha tak neia phuah a ni

Covid 19 vangin lockdown,

Kan tuar kan rilru pawh a down

Chhuah kan chak an phallo kan buai

An phalloh chiah hian chakna a zual.. 

tih te a ni.

Hlahril (poetry) lamah pawh civid 19 chungchang phuahna hi hmuh tur tam tak a awm a, heng zingah chian Lalrammuanpuii chuan sonnet poem hmangin 'covid 19' hripui chu khawvel thiamna leh finna pawhin a ngam loh a nih avanga chawl mai tura a duh thu a puang chhuak a,

Thiamna leh finna i bawhbeh si chuan,

Kaikuna i nghaisak hringfa te tan,

Cho loh awmlai lunglian fam mai la maw,

Aw! Kal lai khamin chawlh zai rel tawh rawh, 

tiin. 

Covid 19 chungchangah hian Laltlanchhuahi pawhin covid 19 hripui donaah hian Mizo mipuite chu ṭanrual a pawimawhziaa tarlangin, mi tam tak thihna thlentu hripui chu khawchhak lam (china a sawina a nih ngei hmel) aṭanga lo chhuak niin, sorkar ropui leh lal ropui ber ber te pawhin an ngam loh a nih thu leh khawvel mipui a tih mangan thu hetiang hian a auchhuahpui a,

Chhaktianga lêng hringmi za tam thlâ famtirin,

Chang thla zâra khuavel hrûtin lawi ang i thang;

Covid-19 i than zâmah hnam tin kan khur,

Ngurpui lal lian tlawm lai an rel i tawn a'n maw!

He covid 19 hripui leng karah hian khawvel mipui inkharkhip leh manganna hian thu leh hlaa inhnemna an zawng ruai a. Khawvel pumah phei chuan covid 19 avanga hla piang thar hi a ṭhahnem hle. He hripui hian Mizo literature, a bikin hla lamah nasa takin nghawng a nei mek a. Hripui hi la kal zel, zual lam la pan zel a nih avangin eng ang takin nge literature-ah hian nghawng a neih ang tih erawh sawi lawk theih a la ni lo.

Literature leh mihring nun hi a inkungkaih a, literature leh society hi a inthlun zawm tlat a. Covid 19 hripui leng pawh hi Mizo mipui ten an hnam ze mil, an nunphung nena inhneremin an lo dawngsawng a. Hripui avanga hla piang chhuak tam ber hian an manganna leh lungngaihna ata chhanchhuak a, chhanhim turin Pathian an au a, khawvel thiamna leh theihnain awmzia a neih loh hnuah pawh thiltithei ber nia an ngaih van Pathian auhna a tam hle.

Hetih rual hian Mizo ṭawng chu ṭawng dang, a bikin english-in nasa takin a chimin a run tawh a ni tih heng hla aṭang hian a hriat theih a. Hnamdang ṭawng engemawzat chu Mizo ṭawng ang maiin hla thu karah rem takin an hmang a, chu chu a ngaithlatu leh chhiartu tan pawh a fiahlohna awm chuang lo ang mai a ni tawh. Chung zingah chuan - Covid 19, lockdown, curfew, stay at home, task force, corona virus, heath department, duty, WHO, vaccine tih te chu a langsar zual an ni.

Hetih rual hian vanneihthlak takin Mizoramah chuan he hripui avanga thihna hi a la thleng lova, mipui vantlang zingah a la darh lo bawk a. Hei vang hian he hripui vanga inkharkhip in a nghawng bak hi chu tawrhna lian tham a thleng lo niin a ngaih theih. Chuvang chuan manganna vawrh tawp leh ṭahna ruam tak tak-ah mipuite a la hnuh thlen loh avangin thu leh hla hi a pian belh tawh chiam lo pawh a ni thei. He hripuiin thu leh hla a nghawng a neih dan tur chu hunin a la hril zel ang.


Work Cited:

  • Bose, Monjorika. "Epidemics and their storytellers". The Telegraph online dition. https://www.telegraphindia.com/opinion/coronavirus-world-literature-epidemics-and-their-writers/cid/1768510
  • Bawitlung , Buata. 'Khandaih' https://www.findglocal.com/IN/Phullen/345457828848609/Khandaih
  • Chhuanvawra, C. Hmanlai leh Tunlai Mizo Hlate. C.Chhuanvawra. 2011
  • Debczak, Michelle. 5 People Who Were Amazingly Productive In Quarantine. Mental Floss. https://www.mentalfloss.com/article/620764/productive-people-in-quarantine
  • Hlondo, Zaichhawna. A Study of the Cultural factors in the Forreign Missions Thinking of the Mizoram Presbyterian Church. (A Doctoral Thesis). University of Birmingham. 2011
  • Ketchell, Misha, editor. "After the plague, Shakespeare imagined a world saved from poison, slander and the evil eye". The Conversation. https://theconversation.com/after-the-plague-shakespeare-imagined-a-world-saved-from-poison-slander-and-the-evil-eye-134608
  • Lalbiaknema, C. Kan Chenna Mizoram. Synod Literature and Publication Board. 1995.
  • Lalsawma, Revivals: The Mizo Ways. Print well Offset. 1994
  • Lalrawngbawla. Khandaih Harhna. "Kristian Tlangau". C.Chawnghmingliana, Editor. March 2017. Kum 106-na March 2017 Bu 1,254-na. pp
  • Lalzama. "Mizo Lengkhawm Zai". Lenchawm (A Study of Mizo Lengkhawm Zai). Editor, Darchuailova Renthlei et al. Govt. Hrangbana College. 2017. pp 34-45.
  • Lalnunchanga, C. Zoram Mi Hrangte An vanglai. C.Lalrinmawia. 2000.
  • Lalthangliana, B. Mizo Chanchin (A Short Accounts & Easy Reference of Mizo History). B.Lalthangliana. 2009.
  • ---. India, Burma leh Bangladesh-a Mizo Chanchin. Remkungi. 2014.
  • ---. Mizo Hun Hlui Hlate. RTP Pres and Computer.1998.
  • Lalchhuanliana. Mizoram Presbyterian Kohhran Chanchin. Synod Literature and Publication Board.2007.
  • Lalhluna, C & KC Lalliana. Mizoram General Knowlede Vol-I. Authors. 1988.
  • Liangkhaia. Mizo Chanchin. LTL Publications. 2011
  • Lorrain, James Herbert (Pu Buanga). Dictionary of the Lushai Language. The Asiatic Society. Reprint. 2008.
  • Malsawmliana. "Mizote leh Hripui". Vanglaini Daily Newspaper. Editor, K.sapdanga.Vol XXXV No 137 June 7&8, 2020.
  • Ott, Tim. "Shakespeare Wrote Three of His Famous Tragedies During Turbulent Times". Biography. https://www.biography.com/news/shakespeare-tragedies-macbeth-king-lear-antony-cleopatra-plague
  • Rohmingmawii. "Christianity and Society in Mizoram. pp193-240. Mizo Narratives: Accounst From Mizoram. Editors, Malsawmdawngliana & Rohmingmawii.Scientific Book Centre.2015.
  • Thanmawia, RL. Mizo Hla Hlui (Mizo Folk Songs). Din Din Heaven. 2012.
  • ---. Mizo Poetry. Din Din Heaven. 1998
  • ---. Chuailo Bu 2. na. Din Din Heaven. 2010.
  • ---. "Mizo Lengkhawm Zai Zirchianna (A Critical Study of 'Mizo Lengkhawm Zai'). "Lenchawm (A Study of Mizo Lengkhawm Zai). Editor, Darchuailova Renthlei et al. Govt. Hrangbana College. 2017. pp 175-203.
  • Vanlallawma, C. Hringlang Tlang. MCL publication.
  • Vanlalchhuanawma. Christianity and subaltern culture : revival movement as a cultural response to westernisation in Mizoram. ISPCK, 2006.
  • Vanchhunga. Luseite Leh A Vela Hnam Dangte Chanchin. Bethesda Printing Press. 1994.